Aritz Argote eta Julen Orbea (Bilboko Euskalgintzako militanteak)

Hizkuntza batek mundua begiratzeko era bat ematen digu, pentsamendu bat, sentipen bat eta nor garen adierazteko modu bat. XXI mendeko Bilbo Metropolitanoak behar duen eraldaketa askoren ahotan dagoen garaiotan, hizkuntza eskubideen alorrean ere erreflexio amankomunak egiteko beharra dugu.

Munduko hizkuntza gutxitu gehienek baino babes handiagoa izateak ez du esan nahi euskarak gehiago behar ez duenik. Are gehiago, euskararen estatusa ere birmoldatu eta euskal hiztuna ahalduntze prozesu batera eramateko plana egin beharko dugu.

 

Nondik gatoz?

Euskal Herrian Euskaraz-ek (EHE) gizarteko alor gehienetan aurrera pausu nabarmenak lortu zituen (justizian, osasungintzan, etab.). Gerora onartuak izan diren hainbat neurri asko mugimendu herritarren borroketatik bultzatu ziren. Euskara elkarteen lana benetako baldintzatzailea izan zen euskara auzi politikoa dela erakustarazi eta hizkuntza eskubideak eskuratzeko.

Jazarpena bizi izan duten ekimenak (Korrika, Ikastolen aldeko jaiak…) gizarte osoaren kontsentsua dute gaur, baita babes instituzionala ere. Urte batzuk atzera ezinezkotzat joko genituzkeen eremuetara zabaldu da, instituzioek herritarren borondateari men egin dioten unetik aurrera. Argi geratu dadila guk, herriak, behartuta egin zutela men instituzioek, herria delako beti baldintzatzeko ahalmena duena. Beraz, antolakuntza eta praktika politikoak esperientzia batzuk utzi dizkigu. Elkarlanerako orube bat sortu behar dugula, modu berean eragina izango duena. Baina, erakunde publikoekin elkarlana bultzatzeak ez du zertan menpekotasuna adierazi behar, herritarron borondate hori bideratzen asmatzea izango da gakoetariko bat.

 

Non gaude?

Eman dituen baino mila aldiz emaitza hobeak emango zituzkeen Euskara Batuaren arautze sistemak euskararen estatus sozial eta politikoa hobea izan balitz, hau da, Jaurlaritzak euskara eguneroko bizitza sozialean normalizatzeko politika soziolinguistikoak egin eta Udalei politika horrek betearazteko planak egin izan balitu. Orain kezka zabaldu da, herri eragileei arrazoia emanez, zoritxarrez.-

Bazen hipotesi oso zabaldu bat: “euskararen ezagutzak gora egin ahala, gora egingo zuela erabilerak ere”. Egon ziren baina, hipotesi hori egia izan ez zitekeela aurreikusi zutenak ere (Txepetx, Txillardegi…), hau da, euskara ikasteak ez zekarrela berarekin besterik gabe euskara erabiltzea. Ikusitakoak ikusita, bigarren hauek zutela arrazoia esan daiteke; oso berandu jabetu gara arazo soziolinguistiko horretaz. Eta oso berandu ohartu gara modu berean, Jaurlaritzaren hizkuntza politika ez dela euskara normalizatzeko gai. Izan ere, hizkuntza minorizatu bat ikasteak ezin baitu hizkuntza horren normalizazio sozialik bermatu, hizkuntzaren aldeko politika integral eta nazionala egin ezean.

 

Euskalduntasun berri baterantz...

Ia edozein hiztunok, etxeko inguruetatik haratago, badugu oinarrizkoa den hizkuntza-jabetze esparru bat, askorentzat hizkuntza horrekiko lotura bakarra dena: hezkuntza. Hezkuntza sistema oinarrizko elementu estrategikoa da hizkuntza baten normalizazio sozialerako. Baina zer gertatu da D ereduak espero genuena ez emateko? Izan ere, askoren ustea zen D ereduari esker Euskal Herria berriz ere euskaren herria izango zela. Joxe Manuel Odriozolak (Altzo, 1948) ondo azaltzen duen bezala, kontua da ez gaudela ohartuta eskolaren euskalduntzeak ezin duela gizartearen gainerako esparru sozial esanguratsuetan espainieraz zein frantsesez funtzionatzen duen herri bat euskaldundu. Sortu dugun euskalduntasunak ez baitu erabileraren normalizaziorik ekarri.

Nola behartu euskaraz ikastera, kulturaren bitartez ez badute hartzaileek lotura emozionalik egiten hizkuntzarekin? Nerabeengan ikusten da kontrako efektua sortzen ari garela, eta Euskara bera ikasgairik gorrotatuena bihurtzen dela institutuetan. Nagusiagoek, motxila ondorengoei jartzen jarraitzen dute ardura osoa umeengan utziz, etorri berriei integraziorako euskara ikasteko beharra ezartzen diegu, ekosistema osoa erdalduna egiten jarraitzen dugunean.

Nazio euskaldun bat sortzeak euskal nazioaren gune estrategikoak euskalduntzea eskatzen du, eta euskararen aldeko politika autonomikoa ez da politika nazionala izan; euskal komunitatea erdal komunitate nazionalaren menpean dago. Beraz, Txillardegiren mezua ulertu gabe dugula esan genezake, hau da, euskararen aldeko politika nazio eraikuntza euskaldunaren aldeko estrategia zabalago baten baitan txertatu ezean, ez dugula zer eginik. Eta oraindik ere euskararen auzia borroka politikoaren baitan planteatu behar ez dela defendatzen duen euskaldunik ere badago. Kontuan izan hizkuntza zapalduetako hiztunok , euskal hiztunok, garela hizkuntza auzi ez-politiko bezala kokatzen dugunak eta kokatu nahi dugunak. Euskarak guztizko politizazio bat behar du inoiz despolitiza dadin. Alderdi politikoen jokalekutik atera eta behar duen estatus politikoa eraiki behar dugu.

 Kontuan izan behar dugu sinestarazi digutela hizkuntza baten erabilera hiztunen borondatearen esku dagoela eta erabilera harreman-ohiturei zuzenduta dagoela bakarrik. Ez, erabilera botere kontua da ere bai, eta batez ere. Noski, norbanakoaren boterea behar dugu, norberak bere burua ahalduntzea besteen laguntzarekin; horri begira irakaskuntza polita abiarazi digu Euskaraldiak, beste hainbat esperientzia tarteko, modu praktiko batean. Bestalde, botere nazionalik gabeko hizkuntzak nekez egin dezakeela aurrera ere erakutsi digu. Erabilera sozial normalizaturik ez duten hizkuntzek (munduan hainbat kasu dira), guztiek dute ezaugarri bat komunean: ez dute estatu burujabe baten proiektua.

Euskaraldia, beraz, azken 50 urteetan egin den kanpaina erraldoienetarikoa da, beharrezkoa oso, baina laguntza nagusi bat behar duena. Gure alde, euskararen alde dauden erakunde sozial eta politikoak behar ditugu gauzak aldatzeko. Gure herriko estruktura soziolinguistikoak aldatu behar ditugu, eta beste borroka ildo handi eta nagusi batekin gertatzen den bezala, norbaitek galdu beharko ditu pribilegioak azpitik dagoenaren egoera duintzeko. Iraultza honetan, beraz, norbanakotik urrun diren eta boterea duten estamentuen lan kontziente eta gogotsua beharrezkoa da, ezinbestean.

 

Nola egingo dugu aurrera?

Metropoliak eskeleto berritua du, baina eskeleto horri gorputza emango dioten pertsona guztien eskubidez bete behar dugu. Urte asko daramatzagu eskeletoan zentratuta “ze polita dagoen Bilbo!” entzun eta hotzikarak izateraino. Hirigune hotza, indibidualagoa eta pertsonak kontutan izan ez dituena da gurea.

Ikusi besterik ez dago eskeleto horren kudeaketa. Kulturaren ekonomizazioa sustatzen dute eta dena makroa eta nazioartera begirakoa izateak, herria josten dabiltzanak zokoratzen ditu ezinbestez. Elite baten irabazi ekonomikoek zuzenki herritarren eskubideen murrizketa bat dakar, baita hizkuntza eskubideei dagokionez.

Historian inoiz baino hizkuntza gehiago hitz egiten dira Bilbon Handian. Gaztelania da gailendu dena baina hizkuntza aniztasun handiko hirietan bizi gara. Eta hiri eskeleto hauei gorputza jarri nahi badiogu kontutan izan behar ditugu hiritar guztien eskubide guztiak.

Ondorioz, denok euskal herritarrak izanik ere, jatorri-identitate bat baino gehiago dagoela onartzea ezinbestekoa da; hain zuzen ere, gogokoa izan edo ez, hori baita errealitatea. Gakoa aniztasuna kudeatzea da, betiere helburu hauek izanik: jendarteren kohesioa eta elkarbizitza egokia lortzea. Neoliberalismoa baita globalizazioaren izenean (indibidualismoa, kontsumismoa, despolitizazioa…) aurrera egiten duenean komunitate oro suntsitzen duena. Beraz, Euskal kultura eta euskara dira Euskal Herriak munduko aniztasunari egiten dion ekarpena, ikuspegi ekologikoa erabiliz. Horregatik, euskararen erdigunea aldarrikatzearen beharra dago, zentraltasuna eman behar zaio espazio sozialean. Halaber, euskal kulturari eta euskarari errespetua aldarrikatzearekin batera, Euskal Herrian egun bizi diren beste kultura eta hizkuntzei errespetua ere zor diegu.

 

Bestalde, “euskaraz aritzea kontrakultura” (Lore Agirre; Beasain, 1968) bada, XXI mendeko euskalgintzak ere badauka bere baitan hausnartzeko; Independentismotik harago doazen balore emantzipatzaileak barnebiltzen baititu euskarak. Zapaldua izateak dakarren jarrera erakusten du.

Adibidez, azken urteotan mobilizazio erraldoi eta eraldatzaileak bizi izan ditugu gure hirietan. Indarrean dauden botere hegemonikoen (ekonomikoak, patriarkalak, egiturazkoak…) aurrean, alternatibak eskaintzen dizkiotenak herritarrei. Euskara gaur egun, eskeletoari gorputza jarri nahi dioten pertsona guztiena da. Izan ere, konplizitateak lantzeko, elkar ezagutzeko, Bilbo Metropolitanoan, eraldatzailea izan nahi duen edozein arlotako mugimendu batek euskaraz egin behar du (edo beharrezkoa du pertsona eraldatzaileengana heltzeko, bederen). Nork babestuko du alternatiba guztiz erdaldun bat? Urte gutxitan pentsamendu eraldatzaileen kontzientzietan salto bat eman dugu oharkabean. Euskara eraldaketa nahi dugun guztion lelo zein aldarrikapenetan kokatzen da, orain dela gutxira arte ez bezala.

Beraz, euskararen alde egotetik, euskaraTIK egitera!, eraldaketa euskaraz etorriko baita. Orain arte ezagutu dugun euskalgintza ere aro berri honetara egokitzeko zailtasunekin dabil. Ez ote da izango Herrigintza euskaraz egiteko unea? Kultur anitza, transbertsala, eskubide guztien defentsan, kontrakultura horren partaide izan nahi dutenekin abegikorra eta era berean euskaraz arituko dena, zubiak euskaraz pentsatuz… Euskara, bere horretan eta koiunturalki, kontrahegemonikoa baita! Euskaraz egiten zer egiten ari garen aitortu behar diogu gure buruari. Zapalkuntza bati aurre egiten ari gara, eta noski, gaitasunik edukiz gero, herri bat eraikitzen.

 

Herritarron eta Instituzioen elkarlana.

Zorionez hiritargoa heterogeneoa da, kultur anitza eta kudeaketa publiko eraldatzaile bat beharrezkoa dugu. Euskararen estatus politikoaz ere hitz egin beharko dugu. Nola izan daiteke XXI mendeko 3 hamarkadan A eredua oraindik hainbat ikastetxetan egotea? Edo paisaia-linguistikoak ingelesa lehenengo lerrora ekartzen laguntzea, mundu mailako hizkuntzen hegemonia kolonizatzaileak babestuz?

Argi esan daiteke sortzen ari garen euskalduntasunak ez duela balio euskaldunon kultura eta identitatea normalizatzeko; baina ez da galduko, D eredua nahikoa baita hizkuntza bizirauteko, euskaldunon hizkuntza funtzioak bete gabe, transmisio akademikoa mantentzeko.

Euskal Herri euskaldun bat dugu helburu, baina ez edonolako Euskal Herri bat. Gauden egoeratik abiatuta, ez genuke ulertu beharko euskararen garapentzat komunitatea sortzeko balio ez digun hizkuntza bat, asimilazioa saihestuko ez duen hizkuntza bat, hegemoniari kontra egiteko balio ez digun hizkuntza bat edota bizitzako gorabeheretan ibiltzeko balioko ez digun hizkuntza bat.

Euskal Herrian, bi kultura hegemoniko daude: espainola eta frantsesa. Eta euskal kultura nazio kulturaren funtzio eta logika sozialetik baztertuta egonda, ezer gutxi egin dezake euskarak baldintzotan.

XXI mendeko euskalduntasun berri batera joan beharra dugu. Bilbo Metropolitanoan denok gara euskara ikasleak. Euskara ikaslea izango da subjektu eraldatzailea, Euskaraldiak ekarri duen Belarriprest figurari lotua, jarrera aktiboarekin lotua, besteon hizkuntza eskubideekin enpatikoa izango dena.

 Utzi ditzagun behingoz “euskaldunberri” eta “euskaldunzahar” hitz baztertzaileak eta adi egon nork erabiltzen dituen. Belarriak prest! Zoritxarrez askorentzat oraindik, euskara txoko batean zainduta egon behar da. Eta hizkuntza ez da altxor bat. Euskaraz bizitzeko eskubidea da altxorra. Horretarako ere, euskalgintza berri baterako pausu sendoak jarri behar ditugu. Herrigintza euskaraz egingo delako edo ez delako egingo.

 

Bilbo Metropolitanoko Euskararen Kontseilua.

Esparru ekonomikoan normalak egiten zaizkigun aliantzak egiten dira. BilbaoRia2000 eta antzerako kudeaketa eredu mistoak eguneroko ogi dira. Enpresa handiak, erakunde publikoekin batera plan estrategikoak diseinatzen dituzte. Plan urbanistikoak, makro ekitaldien diseinuak, “Ze polita dagoen Bilbo” horri elikatzen jarraitzeko proposamenak, bitartean elite baten aberastasuna handitzeko.

Estrategia bateratu hori, Erakunde publikoek enpresa erraldoiekin dituzten harreman estrategikoak logikoak dira herritarren buruetan. Kapitalak eskeletoari begira jarraitu dezake, badauka plana eta babes osoa.

Eta guk? Gehiengoak? Eskeleto horri gorputza jarri nahi diogunok? Euskaraz bizitzeko eskubidearekin horrelako kudeaketa misto bat planteatuko bagenu Bilbo Handirako? Guztion onarpena eta herritarron babes osoa izango duen aliantza bat, instituzio publikoen politiken menpe baino, elkarrekin aurrera egingo duena.

Instituzio publikoek finantziazioaren kontrol osoa izateak, botere handi horren erritmoa, proiektuen bideragarritasuna zein plan estrategikoak egiteko ahalmena mugatzen dituzte. Beraz, Legeak betetzen diren ziurtatzeko, Udaletako Euskara Planak egiterako orduan euskaldunon hitza errespetatzeko, eskubideen urraketa bat dagoenean salatzeko, etorri berriei euskara eskaintzeko, eleaniztasuna bultzatzeko, hamaika arrazoi ditugu Euskalgintza aro berri batera eramateko.

 Euskal Herriko populazioaren herena bertan bizi gara. Bilbo Handiak hizkuntza eskubideen alorrean dituen erronkei aurre egiteko unea da, Euskal Herriak dituen erronkak nahi eta nahi ez, eremu Metropolitanotik pasatuko baitira.

Bukatzeko, 2020ean 50 urte beteko dira Gabriel Arestik euskara ikasle, belarriprest, ahobizi eta bilbotar unibertsalak Harrizko Herri Hau, euskarazko poesia sozialaren obra garrantzitsua, plazaratu zuela. Euskalgintza aro berri bati atea irekitzeko efemeride eta omenaldirik onena, erreflexio hau euskalgintzan zabaltzea eta Arestiren betaurrekoetatik begiratzen ikastea.

 

 

Naia Torrealdai (Bilgune Feministako kidea)
 

Azken hamarkadan feminismoaren gorakada izugarria bizitzeko aukera izan dugu gure herrian. 2008an Euskal Herriko IV. Jardunaldi Feministak egin zirenetik, EHko mugimendu feminista bizitza vs. kapitala logikan jarri zen. Ordutik mobilizazioek, kontzientziazioak... gora egin du, dudik gabe: abortuaren legearen aurkako mobilizazio masiboak, emakume taldeen eraketak, neska gazte feministen antolaketa eta indar metatzea, eraso sexistek eta injustizia patriarkalaren adierazgarri nagusienek sortu duten amorrua eta horren aurkako mobilizazioak (Feministok Prest, autodefentsa feministaren aldarria, gaueko manifestazioak...). Guzti honek eraman gaitu azken bi urteotan egindako greba feministak gauzatu ahal izatera. Urte luzetako teoria eta praktika feministen oinordekoak gara Euskal Herrian, eta 2019an martxoaren 8ko grebatik azaroko V. Jardunaldi Feministetara bidean goaz.

Euskal Herrian, testuinguru politiko berri batean gaude, urtetan gure gorputzak eta mugimendua zeharkatu dituen gatazka politiko armatuaren konponbidean, justiziaz eztabaidatzen eta estrategia berriak sortzen. Horretan, feminismotik asko dugu esateko, gogoetatzeko eta eragiteko. Feministok elkarrekin hausnartzeko eta ekiteko unean gaude, egoeraren analisiak partekatzeko eta batez ere, estrategia bateratuak zehazteko. Salda badago.

Izan ere, kaleetan erakutsi dugun legez, sistema menperatzaile, patriarkal, kapitalista, heteroarautzaile, misogino... horren aurrean, eraldaketarako eta konfrontaziorako subjektu politiko nagusi gisa agertu da Mugimendu Feminista. Sistema patriarkalaren (eta berau sostengatzeko mekanismo guztien) deslegitimazio orokorra burutu dugu azken urteotan eta orduz geroztik, balio zein erakunde patriarkalekiko dagoen kontsentsu sozialaren urraketa azkartu egin da. Elkarrekin beste jendarte bat imajinatu eta erakutsi dugu: eraldaketa mugiarazteko, feministok bagarela gai, bagarela nor, eta gai izatera ausartzen garela.

Baina azken urteotako aurrerapauso nagusiena mugimenduak egindako saretze eta antolaketa deszentralizatua izan da. Euskal Herria markoa izanda, eraldaketarako eragile nahiz subjektu anitzak batu gara: talde feministak, etxeko langileen elkarteak, sindikatuak, emakume* migranteen taldeak, baserritarrak, ikasle eta gazte taldeak... Elkarrekin ahaldundu eta politizatu gara, eta hori da gure garaipen nagusia.

Elkargunean boteretu gara herri honetako emakume* feministak. Euskal Feminismoan aspaldi konturatu ginen elkargune horiek ez zirela helburu bat, hau da, aniztasuna abiapuntua baino ez dela. Guretzat interzekzionalitatez hitz egitea, elkargurutzeaz hitz egitea da. Feminismo dekolonialatik ikasi dugu norberaren kokapenaren garrantzia, izan ere, kokatzea funtsezkoa da posizio hegemonikoetatik askatzeko. Itziar Gandariasek dioen legez “intersekzionalitateak erakusten digu pertsonok kokaleku bat dugula eta kokaleku horrek gure bizitzako aukerak eta gaitasunak baldintzatzen dituela”. Honez gain, pribilegioez eztabaidatzea ere ezinbestekoa da, pribilegioak eta zapalkuntzak osagarriak izan daitezkeen erak aztertuz. Azken batean, zapalduak eta zapaltzaile izan gaitezkeela onartzeak marko zurrun eta dikotomikoak pitzatzera garamatza. Baina pribilegio eta zapalkuntzaren teoria honek askotan identitateen borroka batera ematen gaitu, zapalkuntzen mailakatze batera eta horrek intersekzionalitatea modu oker batean ulertzera garamatza. Bilguneko kide den Amaia Zufiak dioen legez, “bakoitzak bere esperientziatik hitz egin eta borrokatu behar du, gero guzti hori elkartu eta borroka komunak eraikitzeko. Intersekzionalitateak nik zuri nire zapalkuntzaren inguru hitz egitea da, zuk niri zurearena eta ondoren guzti horrekin elkarrekin zerbait komunean sortzea da”. Horretan datza XXI. mendeko iraultzaren gakoetako bat: norberak, bere zapalkuntza posizioari erantzuteko antolatuta, subjektu politiko poliedrikoa osatzea, borrokak mailakatu gabe. Horregatik jarraitu behar dugu feminismoan antolatzen. Kolektiboki borrokan jarraitu behar dugu.

Hain zuzen ere, bizitzak sostengatzeko ardurak kolektibizatzeko eta botere harremanak errotik aldatzeko. Elkargurutze horietan sortuko bait dugu herri honen eraldaketarako izango den subjektu poliedriko hori. Mugiemendu Feminsitaren ikaspenetatik eta borroketatik lortu dezakegu burujabetza feministaren palanka. Finean, jendartea eraldatzeko behar horrek burujabetzaren beharra dakar. Guk argi daukagu burujabetza ez dela bulegoetan adosten, estatuetatik baino eguneroko bizitza arruntetik abiatzen dela. Egunez egun bizitzak erdigunean jarri behar ditugu, bai gure gorputzen gaineko erabakietan, bai denbora eta lanen banaketan, bai aniztasunaren aitortzan edota komunaren defentsan. Bestalde, lurraldean ere sustraitzen da burujabetzaren beharra. Premiazkoa da gure lurraldean erabakitzeko ahalmena berreskuratzea botere korporatiboen zerbitzura dauden bi estatuen aurrean.

Beraz, burujabetza feministak lotura zuzena du Euskal Herriaren autodeterminazio eta aldaketa prozesuekin. Horrek herritartasun eredu berriak irekitzeko aukera dakar eta elkarren artean harremanak dituzten pertsonak bihurtzea eskubideen subjektu, eskubideak enpleguari, ezkontzari edo jatorriari lotu ordez. Mugimendu feministak baditu proposamenak, eta ezkerreko independentismoan jarduten duten-dugun eragileok baditugu desafio ez gutxi: eskuinaren gorakadak markatutako hauteskundeak, estatuetako lurraldetasun krisi eta inboluzio sozialaren aurrean burujabetzan sakonduko duen alternatiba eraikitzea, kolapso egoerara doan zibilizazioari trantsizio bat eskaintzea. Horietan guztietan, ezinbestekoak dira emakumeon* parte-hartze politikoa, oinarri feminista duen herri proiektua definitzea eta mugimendu feministaren mintzakidetza.¹

Mintzakidetza horretarako, Bilbon altxor berezia daukagu mugimendu feministan. Euskal Herriko Emakume Mundu Martxaren esperientziatik, zeinetan emakume arrazializatuen interpelazio zuzen batetik bertan parte hartzen dugun eragileok jabetu ginen elkarrekin egotea ez zela nahikoa. Gure espazioetara eta ekintzetara besteei gonbidatzea ez dela nahikoa. Zentzu horretan EMM-en helburu nagusienetariko bat emakume etorkinak EMMren espazio bereganatzea izan da, beraiena ere dela sentiaraztea. Mesfidantza hori alde batera uzteko ezinbestekoa izan da denon partetik egunero kontzientzia jartzea gure esanetan eta jarreretan.²

Bilboko mugimendu feminstan martxoaren 8ko esperientziatik prozesu aski antzekoa gertatu izan da. Oinarria zabaldu da, aniztasunaren kudeaketa zentroan jarri izan dugu eta horrela lortu dugu Bizkaiko bozeramailetariko bat emakume arrazializatua izatea, zaintza lanetan zazpi egunetatik sei dabilen emakume batek euskal emakume presoen defentsan agertu izana eta mugimendua beraiena sentitu izana asanblada oro. Itziar Gandariasek, Munduko Emakumeak kolektiboko kideak, argi esaten du “hurbiltasun espazioak (hau da harreman afektiboak) ezinbestekoan izan” direla. Afektibitatearen feminismoaz hitz egiten du, aniztasunaren abiapuntutik elkargurutze politikak eman ahal izateko. Bide horretan izango da mitzakidetza zabala Euskal Herriaren burujabetza prozesurako, jabetu behar gara gainera, bide asko dugula ekiteko. Izan ere, oraindik jasotzen ditugu interpelazio asko emakume arrazializatu, trans mugimendu eta kokaleku ezberdinetatik mintzatzen diren subjektuen partetik.

Esperientzia hauek gainera, ezin dira irla bat izan. Euskal Herriko hiri, herri eta txokoetan elkargune hauek sortzera bidean esfortsu bat egin behar dugu. Emakume* anitzok gure egin behar dugu bizitza erdigunean jartzea burujabetza kontua dela, eta horretara, burujabetza horren erdigunean kokatzeak bakarrik eramango gaitu.