Nerbioi ertzetatik, aro berriari ateak irekiz

Hizkuntza batek mundua begiratzeko era bat ematen digu, pentsamendu bat, sentipen bat eta nor garen adierazteko modu bat. XXI mendeko Bilbo Metropolitanoak behar duen eraldaketa askoren ahotan dagoen garaiotan, hizkuntza eskubideen alorrean ere erreflexio amankomunak egiteko beharra dugu.

Munduko hizkuntza gutxitu gehienek baino babes handiagoa izateak ez du esan nahi euskarak gehiago behar ez duenik. Are gehiago, euskararen estatusa ere birmoldatu eta euskal hiztuna ahalduntze prozesu batera eramateko plana egin beharko dugu.

Nondik gatoz?

Euskal Herrian Euskaraz-ek (EHE) gizarteko alor gehienetan aurrera pausu nabarmenak lortu zituen (justizian, osasungintzan, etab.). Gerora onartuak izan diren hainbat neurri asko mugimendu herritarren borroketatik bultzatu ziren. Euskara elkarteen lana benetako baldintzatzailea izan zen euskara auzi politikoa dela erakustarazi eta hizkuntza eskubideak eskuratzeko.

Jazarpena bizi izan duten ekimenak (Korrika, Ikastolen aldeko jaiak…) gizarte osoaren kontsentsua dute gaur, baita babes instituzionala ere. Urte batzuk atzera ezinezkotzat joko genituzkeen eremuetara zabaldu da, instituzioek herritarren borondateari men egin dioten unetik aurrera. Argi geratu dadila guk, herriak, behartuta egin zutela men instituzioek, herria delako beti baldintzatzeko ahalmena duena. Beraz, antolakuntza eta praktika politikoak esperientzia batzuk utzi dizkigu. Elkarlanerako orube bat sortu behar dugula, modu berean eragina izango duena. Baina, erakunde publikoekin elkarlana bultzatzeak ez du zertan menpekotasuna adierazi behar, herritarron borondate hori bideratzen asmatzea izango da gakoetariko bat.

Non gaude?

Eman dituen baino mila aldiz emaitza hobeak emango zituzkeen Euskara Batuaren arautze sistemak euskararen estatus sozial eta politikoa hobea izan balitz, hau da, Jaurlaritzak euskara eguneroko bizitza sozialean normalizatzeko politika soziolinguistikoak egin eta Udalei politika horrek betearazteko planak egin izan balitu. Orain kezka zabaldu da, herri eragileei arrazoia emanez, zoritxarrez.-

Bazen hipotesi oso zabaldu bat: “euskararen ezagutzak gora egin ahala, gora egingo zuela erabilerak ere”. Egon ziren baina, hipotesi hori egia izan ez zitekeela aurreikusi zutenak ere (Txepetx, Txillardegi…), hau da, euskara ikasteak ez zekarrela berarekin besterik gabe euskara erabiltzea. Ikusitakoak ikusita, bigarren hauek zutela arrazoia esan daiteke; oso berandu jabetu gara arazo soziolinguistiko horretaz. Eta oso berandu ohartu gara modu berean, Jaurlaritzaren hizkuntza politika ez dela euskara normalizatzeko gai. Izan ere, hizkuntza minorizatu bat ikasteak ezin baitu hizkuntza horren normalizazio sozialik bermatu, hizkuntzaren aldeko politika integral eta nazionala egin ezean.

Euskalduntasun berri baterantz...

Ia edozein hiztunok, etxeko inguruetatik haratago, badugu oinarrizkoa den hizkuntza-jabetze esparru bat, askorentzat hizkuntza horrekiko lotura bakarra dena: hezkuntza. Hezkuntza sistema oinarrizko elementu estrategikoa da hizkuntza baten normalizazio sozialerako. Baina zer gertatu da D ereduak espero genuena ez emateko? Izan ere, askoren ustea zen D ereduari esker Euskal Herria berriz ere euskaren herria izango zela. Joxe Manuel Odriozolak (Altzo, 1948) ondo azaltzen duen bezala, kontua da ez gaudela ohartuta eskolaren euskalduntzeak ezin duela gizartearen gainerako esparru sozial esanguratsuetan espainieraz zein frantsesez funtzionatzen duen herri bat euskaldundu. Sortu dugun euskalduntasunak ez baitu erabileraren normalizaziorik ekarri.

Nola behartu euskaraz ikastera, kulturaren bitartez ez badute hartzaileek lotura emozionalik egiten hizkuntzarekin? Nerabeengan ikusten da kontrako efektua sortzen ari garela, eta Euskara bera ikasgairik gorrotatuena bihurtzen dela institutuetan. Nagusiagoek, motxila ondorengoei jartzen jarraitzen dute ardura osoa umeengan utziz, etorri berriei integraziorako euskara ikasteko beharra ezartzen diegu, ekosistema osoa erdalduna egiten jarraitzen dugunean.

Nazio euskaldun bat sortzeak euskal nazioaren gune estrategikoak euskalduntzea eskatzen du, eta euskararen aldeko politika autonomikoa ez da politika nazionala izan; euskal komunitatea erdal komunitate nazionalaren menpean dago. Beraz, Txillardegiren mezua ulertu gabe dugula esan genezake, hau da, euskararen aldeko politika nazio eraikuntza euskaldunaren aldeko estrategia zabalago baten baitan txertatu ezean, ez dugula zer eginik. Eta oraindik ere euskararen auzia borroka politikoaren baitan planteatu behar ez dela defendatzen duen euskaldunik ere badago. Kontuan izan hizkuntza zapalduetako hiztunok , euskal hiztunok, garela hizkuntza auzi ez-politiko bezala kokatzen dugunak eta kokatu nahi dugunak. Euskarak guztizko politizazio bat behar du inoiz despolitiza dadin. Alderdi politikoen jokalekutik atera eta behar duen estatus politikoa eraiki behar dugu.

Kontuan izan behar dugu sinestarazi digutela hizkuntza baten erabilera hiztunen borondatearen esku dagoela eta erabilera harreman-ohiturei zuzenduta dagoela bakarrik. Ez, erabilera botere kontua da ere bai, eta batez ere. Noski, norbanakoaren boterea behar dugu, norberak bere burua ahalduntzea besteen laguntzarekin; horri begira irakaskuntza polita abiarazi digu Euskaraldiak, beste hainbat esperientzia tarteko, modu praktiko batean. Bestalde, botere nazionalik gabeko hizkuntzak nekez egin dezakeela aurrera ere erakutsi digu. Erabilera sozial normalizaturik ez duten hizkuntzek (munduan hainbat kasu dira), guztiek dute ezaugarri bat komunean: ez dute estatu burujabe baten proiektua.

Euskaraldia, beraz, azken 50 urteetan egin den kanpaina erraldoienetarikoa da, beharrezkoa oso, baina laguntza nagusi bat behar duena. Gure alde, euskararen alde dauden erakunde sozial eta politikoak behar ditugu gauzak aldatzeko. Gure herriko estruktura soziolinguistikoak aldatu behar ditugu, eta beste borroka ildo handi eta nagusi batekin gertatzen den bezala, norbaitek galdu beharko ditu pribilegioak azpitik dagoenaren egoera duintzeko. Iraultza honetan, beraz, norbanakotik urrun diren eta boterea duten estamentuen lan kontziente eta gogotsua beharrezkoa da, ezinbestean.

Nola egingo dugu aurrera?

Metropoliak eskeleto berritua du, baina eskeleto horri gorputza emango dioten pertsona guztien eskubidez bete behar dugu. Urte asko daramatzagu eskeletoan zentratuta “ze polita dagoen Bilbo!” entzun eta hotzikarak izateraino. Hirigune hotza, indibidualagoa eta pertsonak kontutan izan ez dituena da gurea.

Ikusi besterik ez dago eskeleto horren kudeaketa. Kulturaren ekonomizazioa sustatzen dute eta dena makroa eta nazioartera begirakoa izateak, herria josten dabiltzanak zokoratzen ditu ezinbestez. Elite baten irabazi ekonomikoek zuzenki herritarren eskubideen murrizketa bat dakar, baita hizkuntza eskubideei dagokionez.

Historian inoiz baino hizkuntza gehiago hitz egiten dira Bilbon Handian. Gaztelania da gailendu dena baina hizkuntza aniztasun handiko hirietan bizi gara. Eta hiri eskeleto hauei gorputza jarri nahi badiogu kontutan izan behar ditugu hiritar guztien eskubide guztiak.

Ondorioz, denok euskal herritarrak izanik ere, jatorri-identitate bat baino gehiago dagoela onartzea ezinbestekoa da; hain zuzen ere, gogokoa izan edo ez, hori baita errealitatea. Gakoa aniztasuna kudeatzea da, betiere helburu hauek izanik: jendarteren kohesioa eta elkarbizitza egokia lortzea. Neoliberalismoa baita globalizazioaren izenean (indibidualismoa, kontsumismoa, despolitizazioa…) aurrera egiten duenean komunitate oro suntsitzen duena. Beraz, Euskal kultura eta euskara dira Euskal Herriak munduko aniztasunari egiten dion ekarpena, ikuspegi ekologikoa erabiliz. Horregatik, euskararen erdigunea aldarrikatzearen beharra dago, zentraltasuna eman behar zaio espazio sozialean. Halaber, euskal kulturari eta euskarari errespetua aldarrikatzearekin batera, Euskal Herrian egun bizi diren beste kultura eta hizkuntzei errespetua ere zor diegu.

Bestalde, “euskaraz aritzea kontrakultura” (Lore Agirre; Beasain, 1968) bada, XXI mendeko euskalgintzak ere badauka bere baitan hausnartzeko; Independentismotik harago doazen balore emantzipatzaileak barnebiltzen baititu euskarak. Zapaldua izateak dakarren jarrera erakusten du.

Adibidez, azken urteotan mobilizazio erraldoi eta eraldatzaileak bizi izan ditugu gure hirietan. Indarrean dauden botere hegemonikoen (ekonomikoak, patriarkalak, egiturazkoak…) aurrean, alternatibak eskaintzen dizkiotenak herritarrei. Euskara gaur egun, eskeletoari gorputza jarri nahi dioten pertsona guztiena da. Izan ere, konplizitateak lantzeko, elkar ezagutzeko, Bilbo Metropolitanoan, eraldatzailea izan nahi duen edozein arlotako mugimendu batek euskaraz egin behar du (edo beharrezkoa du pertsona eraldatzaileengana heltzeko, bederen). Nork babestuko du alternatiba guztiz erdaldun bat? Urte gutxitan pentsamendu eraldatzaileen kontzientzietan salto bat eman dugu oharkabean. Euskara eraldaketa nahi dugun guztion lelo zein aldarrikapenetan kokatzen da, orain dela gutxira arte ez bezala.

Beraz, euskararen alde egotetik, euskaraTIK egitera!, eraldaketa euskaraz etorriko baita. Orain arte ezagutu dugun euskalgintza ere aro berri honetara egokitzeko zailtasunekin dabil. Ez ote da izango Herrigintza euskaraz egiteko unea? Kultur anitza, transbertsala, eskubide guztien defentsan, kontrakultura horren partaide izan nahi dutenekin abegikorra eta era berean euskaraz arituko dena, zubiak euskaraz pentsatuz… Euskara, bere horretan eta koiunturalki, kontrahegemonikoa baita! Euskaraz egiten zer egiten ari garen aitortu behar diogu gure buruari. Zapalkuntza bati aurre egiten ari gara, eta noski, gaitasunik edukiz gero, herri bat eraikitzen.

Herritarron eta Instituzioen elkarlana.

Zorionez hiritargoa heterogeneoa da, kultur anitza eta kudeaketa publiko eraldatzaile bat beharrezkoa dugu. Euskararen estatus politikoaz ere hitz egin beharko dugu. Nola izan daiteke XXI mendeko 3 hamarkadan A eredua oraindik hainbat ikastetxetan egotea? Edo paisaia-linguistikoak ingelesa lehenengo lerrora ekartzen laguntzea, mundu mailako hizkuntzen hegemonia kolonizatzaileak babestuz?

Argi esan daiteke sortzen ari garen euskalduntasunak ez duela balio euskaldunon kultura eta identitatea normalizatzeko; baina ez da galduko, D eredua nahikoa baita hizkuntza bizirauteko, euskaldunon hizkuntza funtzioak bete gabe, transmisio akademikoa mantentzeko.

Euskal Herri euskaldun bat dugu helburu, baina ez edonolako Euskal Herri bat. Gauden egoeratik abiatuta, ez genuke ulertu beharko euskararen garapentzat komunitatea sortzeko balio ez digun hizkuntza bat, asimilazioa saihestuko ez duen hizkuntza bat, hegemoniari kontra egiteko balio ez digun hizkuntza bat edota bizitzako gorabeheretan ibiltzeko balioko ez digun hizkuntza bat.

Euskal Herrian, bi kultura hegemoniko daude: espainola eta frantsesa. Eta euskal kultura nazio kulturaren funtzio eta logika sozialetik baztertuta egonda, ezer gutxi egin dezake euskarak baldintzotan.

XXI mendeko euskalduntasun berri batera joan beharra dugu. Bilbo Metropolitanoan denok gara euskara ikasleak. Euskara ikaslea izango da subjektu eraldatzailea, Euskaraldiak ekarri duen Belarriprest figurari lotua, jarrera aktiboarekin lotua, besteon hizkuntza eskubideekin enpatikoa izango dena.

 Utzi ditzagun behingoz “euskaldunberri” eta “euskaldunzahar” hitz baztertzaileak eta adi egon nork erabiltzen dituen. Belarriak prest! Zoritxarrez askorentzat oraindik, euskara txoko batean zainduta egon behar da. Eta hizkuntza ez da altxor bat. Euskaraz bizitzeko eskubidea da altxorra. Horretarako ere, euskalgintza berri baterako pausu sendoak jarri behar ditugu. Herrigintza euskaraz egingo delako edo ez delako egingo.

Bilbo Metropolitanoko Euskararen Kontseilua.

Esparru ekonomikoan normalak egiten zaizkigun aliantzak egiten dira. BilbaoRia2000 eta antzerako kudeaketa eredu mistoak eguneroko ogi dira. Enpresa handiak, erakunde publikoekin batera plan estrategikoak diseinatzen dituzte. Plan urbanistikoak, makro ekitaldien diseinuak, “Ze polita dagoen Bilbo” horri elikatzen jarraitzeko proposamenak, bitartean elite baten aberastasuna handitzeko.

Estrategia bateratu hori, Erakunde publikoek enpresa erraldoiekin dituzten harreman estrategikoak logikoak dira herritarren buruetan. Kapitalak eskeletoari begira jarraitu dezake, badauka plana eta babes osoa.

Eta guk? Gehiengoak? Eskeleto horri gorputza jarri nahi diogunok? Euskaraz bizitzeko eskubidearekin horrelako kudeaketa misto bat planteatuko bagenu Bilbo Handirako? Guztion onarpena eta herritarron babes osoa izango duen aliantza bat, instituzio publikoen politiken menpe baino, elkarrekin aurrera egingo duena.

Instituzio publikoek finantziazioaren kontrol osoa izateak, botere handi horren erritmoa, proiektuen bideragarritasuna zein plan estrategikoak egiteko ahalmena mugatzen dituzte. Beraz, Legeak betetzen diren ziurtatzeko, Udaletako Euskara Planak egiterako orduan euskaldunon hitza errespetatzeko, eskubideen urraketa bat dagoenean salatzeko, etorri berriei euskara eskaintzeko, eleaniztasuna bultzatzeko, hamaika arrazoi ditugu Euskalgintza aro berri batera eramateko.

Euskal Herriko populazioaren herena bertan bizi gara. Bilbo Handiak hizkuntza eskubideen alorrean dituen erronkei aurre egiteko unea da, Euskal Herriak dituen erronkak nahi eta nahi ez, eremu Metropolitanotik pasatuko baitira.

Bukatzeko, 2020ean 50 urte beteko dira Gabriel Arestik euskara ikasle, belarriprest, ahobizi eta bilbotar unibertsalak Harrizko Herri Hau, euskarazko poesia sozialaren obra garrantzitsua, plazaratu zuela. Euskalgintza aro berri bati atea irekitzeko efemeride eta omenaldirik onena, erreflexio hau euskalgintzan zabaltzea eta Arestiren betaurrekoetatik begiratzen ikastea.

 

Aritz Argote eta Julen Orbea (Bilboko Euskalgintzako militanteak)